در جریان تجاوز آذربایجان به ارمنستان در ماه سپتامبر 2022، نظامیان آذربایجان 8 سرباز ارمنی غیرمسلح (طبق برخی گزارش ها، 9 نفر) را به ضرب گلوله به شهادت رساندند.
به گزارش “آرمنپرس” این حادثه توسط خبرنگاران BBC، گروه تحقیقاتی Bellingcat و گروه بین المللی حقوق بشرHuman Rights Watch (HRW) مورد بررسی قرار گرفت. BBC همچنین بررسی کرد که این حادثه چگونه بر مذاکرات صلح بین ارمنستان و آذربایجان تأثیر می گذارد.
BBC این حادثه را ارائه می دهد: “بر فراز تپه ای که با پرتوهای طلوع خورشید روشن شده بود، افراد مسلحی که به تازگی مواضع جنگی دشمن را تصرف کرده بودند، گروهی از اسرای جنگی را با اسلحه جمع می کنند و آنها را مجبور می کنند تا با دست ها بالا روی زمین بنشینند. صدای تیراندازی به گوش می رسد. فریاد به زبان آذربایجانی شنیده می شود: “ورما، ورما” (تیرانداز نکنید). اسرای جنگی به زمین می افتند، تیراندازی مدتی به سمت کشته شدگان ادامه دارد”. بی بی سی می افزاید که فیلم 40 ثانیه ای ضبط شده با تلفن همراه به سرعت در شبکه های اجتماعی و کانال های تلگرامی منتشر شد.
در این مقاله آمده است که ارمنستان آذربایجان را به رفتار غیرانسانی با اسرای جنگی و کشتار غیرقانونی متهم کرد. کریستینه گریگوریان مدافع حقوق بشر ارمنستان به BBC گفت که مطالبی را در مورد این پرونده به دادگاه حقوق بشر اروپا ارسال کرده است.
در ابتدای ماه اکتبر دادستانی کل آذربایجان اعلام کرد که تحقیقات مقدماتی در حال انجام است و “در صورت اثبات جرم افراد مظنون، پرسنل نظامی”، “مسئله مسئولیت کیفری قابل حل است”.
چه کسی تیراندازی کرد و چه کسی قربانی شد؟
بی‌بی‌سی سپس تحلیل خود را از این ویدئو ارائه و تاکید می کند که در فیلم منتشر شده، حداقل 15 سرباز گروهی متشکل از هشت نفر (طبق منابع دیگر 9 نفر) غیرمسلح را محاصره کرده‌اند که اعضای آن از کلاه ایمنی و یونیفورم مورد استفاده در ارتش ارمنستان استفاده می کنند.
بی بی سی این استتار را با لباس های جدید نیروهای مسلح ارمنستان و عکس های معروف کلاه ایمنی مورد استفاده ارتش ارمنستان مقایسه کرده است. و لباس فرم سربازان مهاجم مصادف با یونیفرم مورد استفاده در ارتش آذربایجان است. اما از نوشته های روی لباس ها نمی توان مشخص کرد که سربازان مهاجم از کدام واحد هستند. محققان Bellingcat وقتی رنگ لباس ها را با نمونه های ارسال شده در camopedia.org مقایسه کردند که یونیفرم های نظامی کشورهای مختلف را به نمایش گذاشته شده است به همین نتیجه رسیدند.
کانال تلگرامی حامی آذربایجان که این ویدئو را منتشر کرده گفته می شود که این سربازان از نیروهای ویژه نیروهای مسلح آذربایجان هستند (XTQ – xüsusi təyinat qüvvələri). محققان BBC، HRW و Bellingcat نیز تایید کرده اند که زبان آذربایجانی زبان مادری فردی است که فریاد می زند وورما (“شلیک نکنید”).
بعد از آن چه بر سر اسرا می آید معلوم نیست، اما روهینی هار استاد دانشگاه کالیفرنیا، برکلی به نقل از HRW، معتقد است که شانس زنده ماندن هنگام شلیک سلاح های خودکار از چنین فاصله ای بسیار کم است.
تیراندازی در چه زمانی و در کجا انجام شد؟
برای تعیین زمان وقوع حادثه، محققان Bellingcat از تکنیک‌های زمان‌شناسی، از جمله تصاویر ماهواره‌ای و موقعیت خورشید نسبت به محل عکس‌برداری استفاده کردند.
در مقاله آمده است: “اطلاعات موجود برای تعیین تاریخ دقیق تیراندازی کافی نیست. به گفته بازرسان، این حادثه ممکن است بین اواسط ماه آگوست تا روز 13 سپتامبر بین ساعت 6:00 تا 6:30 صبح اتفاق افتاده باشد. اما با توجه به اینکه نبردهای سپتامبر در مرز ارمنستان و آذربایجان در شب 12 تا 13 سپتامبر رخ داد، محتمل ترین زمان صبح زود 13 سپتامبر خواهد بود.”
واکنش و اتهامات متقابل
ارمنستان آذربایجان را به جنایات جنگی متهم کرده و به دادگاه حقوق بشر اروپا و دادگاه بین المللی دادگستری سازمان ملل که ادعاهای دولت ها علیه یکدیگر را بررسی می کند، شکایت کرده است.
مقامات جمهوری آذربایجان اعلام کرده اند که «اقدامات تحقیقاتی متعددی» در رابطه با ظاهر شدن این فیلم انجام داده و 10 پرونده جنایی را تشکیل داده اند. الچین ممدوف، معاون اول دادستان کل آذربایجان با استناد به محرمانه بودن تحقیقات، از اظهارنظر در مورد این وضعیت به سرویس آذربایجانی بی بی سی خودداری کرد، اما اشاره کرد که “موارد تقلب در این ویدئو وجود دارد.”
بسیاری از ناظران، بر اساس تجربه گذشته آذربایجان، امید چندانی به اقدامی ندارند.
زمانی که فیلم‌های شکنجه سربازان ارمنی در سال 2020 بلافاصله پس از پایان درگیری‌های بین طرفین منتشر شد، دادستانی آذربایجان نیز قول داد که اقدام کند و چندین مظنون دستگیر شدند، اما تحقیقات به درازا کشید و کسی محکوم نشد. جاشوا کوچرا، آنی مجلومیان و اولکر ناتیگیزی در مقاله eurasia.org یادآوری می‌کنند که حداقل یکی از سربازان دستگیر شده در سال 2020 مدال “خدمات به میهن” را در سال 2022 دریافت کرده است.
در این مقاله همچنین اشاره شده است که الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در روز 8 نوامبر، در جریان سخنرانی در دومین سالگرد پیروزی آنها در جنگ دوم قره باغ، در شوشی اظهار داشت که وقایع سپتامبر “باید برای ارمنستان درس باشد” و در مورد اعتماد بین باکو و ایروان در مورد مراحل احتمالی بهبود را چیزی نگفت.
توماس دی وال، محقق ارشد بنیاد کارنگی و نویسنده کتابی در مورد قره باغ در توئیتر، گفت: سخنرانی رئیس جمهور علی اف که در آن ارمنستان را “دشمن” می خواند و در مورد “درسی که در ماه سپتامبر آموخته شد” صحبت می کند، احساسی افسرده کننده ایجاد می کند.
در این مقاله اشاره شده است که گزارش‌های منظمی از درگیری و کشته شدن پرسنل نظامی، هم در مرز آذربایجان و ارمنستان و هم در قره باغ کوهستانی، در منطقه تحت کنترل نیروهای حافظ صلح روسی وجود دارد.
سرویس روسی بی‌بی‌سی نیز به نقل از تیگران گریگوریان، کارشناس علوم سیاسی می‌گوید که باکو به طور فعال سیاست دیپلماسی نظامی را دنبال می‌کند و سعی می‌کند در صورتی که ایروان می‌خواهد از تشدید تنش نظامی بیشتر جلوگیری کند، ارمنستان را مجبور به امضای معاهده صلح با شرایط مطلوب برای آذربایجان کند.
این مقاله همچنین سخنان مارک گریگوریان، روزنامه‌نگار و نویسنده را نقل می‌کند که می‌گوید: فیلم‌هایی که جنایات علیه مردم محروم از فرصت دفاع از خود را نشان می‌دهند، کلیشه‌های بسیار منفی در ارمنستان درباره همسایگان (آذربایجانی) را تقویت می‌کند .
مردم به ندرت در فضای عمومی آذربایجان درباره همسایگان خود مثبت صحبت می کنند. کمپینی در شبکه های اجتماعی علیه کسانی که با فشار نظامی به ارمنستان موافق نیستند با هشتگ «خائن را بشناسید» در حال اجراست. در این مقاله آمده است: خبرنگاران بی بی سی آذربایجان شاهد بودند که چگونه به کودکان 5 تا 6 ساله آموزش داده می شود که در یک دبستان به طور هماهنگ فریاد بزنند “نفرت، نفرت از دشمن” (همراه با شعار دیگری: “قره باغ آذربایجان است”) .
به گفته دیپلمات ها، باکو و ایروان علیرغم بدبینی ها، هرچند آهسته، به سوی توافقی پیش می روند که می تواند اولین گام مهم به سوی صلح پس از امضای سند در سال 2020 باشد.
با این حال، خونریزی سپتامبر در هر دو پایتخت متفاوت است. در این مقاله آمده است: برای برخی “تحمیل صلح” و برای برخی دیگر موفقیت استدلال “فشار زور کار می کند”.
عدالت انتقالی؟
با وجود اینکه پس از انتشار ویدئویی درباره اسیران جنگی، انتقاداتی در جامعه آذربایجان مطرح شد، اما چندان مورد بحث قرار نگرفت.
بی بی سی سخنان زائور شیریف، تحلیلگر آذربایجانی گروه بین المللی بحران را یادآوری می کند. یکی از دلایل اصلی این امر این بود که نه پس از جنگ اول و نه جنگ دوم قره باغ، جنایات جنگی توسط هیچ یک از طرفین مورد بررسی قرار نگرفت و جوامع آن را به عنوان یک «واقعیت جدید» تلقی کردند.
این مقاله همچنین خاطرنشان می کند که درگیری های بین قومی پدیده جدیدی نیست، اما در مکان هایی که با موفقیت حل شده است، سیستم عدالت انتقالی نقش عمده ای ایفا کرده است.
چگونه زخم ها را درمان کنیم؟
زائور شیریف معتقد است که نیاز به معرفی عناصر عدالت انتقالی در مذاکرات صلح وجود دارد و این باید در توافقنامه صلح بین ارمنستان و آذربایجان منعکس شود. سازوکار عدالت انتقالی به طور کلی و حقیقت در مورد حوادث و غرامت ها به طور خاص نیاز به حمایت عمومی دارد. و این مستلزم یک جامعه مدنی فعال و مطبوعات آزاد برای رهبری این روند است.
شیریف می گوید: متأسفانه پس از جنگ 2020 شاهد چنین فعالیتی نیستیم و اگر این اقدامات انجام نشود، متأسفانه شاهد جنایات جنگی جدیدی خواهیم بود.
